Uitvoeren van de zendingsopdracht door de christenheid leidde tot confrontatie met het heidendom. De kleine lijst heidense gebruiken, Indiculus superstitionum et paganiarum, uit de 8ste eeuw, getuigt daarvan. Luit van der Tuuk heeft daarover een boek geschreven. Hoe deed hij dat?
Boekanalyse
Van Der Tuuk is zelfstandig onderzoeker, publicist en conservator van museum Dorestad. Hij is gespecialiseerd in de vroege middeleeuwen van Noordwest Europa.
Na een voorwoord en een inleiding behandelt Tuuk de 30 heidense gebruiken genoemd in de Indiculus-lijst. De meeste aandacht gaat naar de opmerkelijke overeenkomsten tussen de hoofdgoden van de verschillende culturen (H8) en over plekken die een bijzondere spirituele betekenis werd toegedacht (H11). Hij sluit af met conclusies.
Bij de tekst zijn enkele zwart-wit afbeeldingen bijgevoegd. Eindnoten geven broninformatie. Het boek sluit af met een verantwoording voor de gebruikte afbeeldingen, een literatuurlijst en zoekregisters.
In twee bijlagen worden respectievelijk de Latijnse teksten gegeven van de hoofdstukken van de Indiculus en een doopbelofte. Beiden bevinden zich in de bibliotheek van het Vaticaan.
Cryptisch
Het is al moeilijk voor hedendaagse rationele westerlingen om begrip op te brengen voor de spiritualiteit van mensen in de vroege middeleeuwen. Daar komt bij dat de Indiculus cryptische omschrijvingen van die spiritualiteit geeft. De lijst noemt alleen omschrijvingen van heidense gebruiken en rituelen zonder nadere details.
De lijst blijkt een aselecte opsomming die waarschijnlijk maar een deel van de heidense gebruiken noemt als instructie voor zendelingen. Het lijkt ook te gaan om een groot aantal cultuurgroepen. Namelijk die waarmee de kerk geconfronteerd werd en mee worstelde.
Kennismaking heidense wereld
Tuuk geeft inkijk in voorchristelijk Europa, maar ook in een denkwereld (ook van de christenheid), waarin de spirituele en de aardse wereld als volledig verweven werden verondersteld. Hij gebruikt daarvoor de Indiculus als ‘kapstok’.
Hoofdaandacht hebben de Germaanse (Scandinavische) volken, maar hij gaat ook in op de Grieks/Romeinse religie en die van andere landen, zoals India.
Syncretisme
Vanuit de christenheid kwam aanvankelijk fel verzet tegen de verschillende vormen van (Germaans) heidendom, omdat dit volksgeloof uiterst serieus werd genomen.
Dit had uiteindelijk tot gevolg dat een kerstening optrad; een compromis tussen heidendom en christendom. Heidense gebruiken/rituelen die blijkbaar uiteindelijk niet konden worden bestreden maar een ‘christelijke’ invulling kregen.
Vooral het rooms-katholicisme heeft nogal wat zaken met een niet-Bijbelse, heidense bron overgenomen en/of gekerstend. De ene minder schadelijk dan de andere. De bekendste kerstening is die van de heidense moedergodin (vruchtbaarheid). Maria werd tot goddelijk moeder verklaard. Ook werden uitingen van zwarte magie, zoals spiritisme en tovenarij, gekerstend tot witte magie, zoals heiligendevotie, gebruik van wijwater, rozenkransen en het slaan van kruizen.
Evaluatie
Dit is een boeiende en belangrijke kennismaking met de vroegmiddeleeuwse spiritualiteit en religie. Tuuk wijdt nogal vaak uit, waarbij hij uit diverse bronnen citeert, met als gevolg dat de hoofdstuktitel nogal eens de lading van het hoofdstuk niet dekt.
Dit boek wordt aangeraden.
Tuuk, L. v. der, Indiculus. Heidense en bijgelovige rituelen uit de vroege middeleeuwen. 2022, Omniboek, Utrecht, 272 pagina’s, € 23,50, ISBN: 9789401918848.
