Door drs. Marrie van der Feen, GZ-psycholoog
In onze tijd leidt de opvoeding van kinderen eerder tot een persoonlijkheid met narcistische trekken dan tot een persoonlijkheid van iemand die gericht is op anderen. Het bijbelse ideaal beeld is een mens: die God lief heeft boven alles en de naaste als zichzelf, die de woorden van Jezus hoort en ze doet.
Een gehuwde narcistische man of vrouw zal eerder in de verleiding komen om zijn of haar gevoel te volgen, als hij of zij verliefd is geworden op een ander, dan iemand die de ander geen pijn wil doen en daarbij rekening houdt met het bijbelse advies om niet te scheiden. Overigens wordt bij uitzondering echtscheiding wel toegestaan.
Er zijn redenen aan te nemen, dat de opvoeding van kinderen in onze tijd, die gericht is op autonomie, zelfontplooiing en zelfbepaling, zonder bijbelse normen als uitgangspunt, eerder leidt tot echtscheiding, dan een opvoeding, die gebaseerd is op hechting en overdracht van bijbelse waarden en normen (“Het narcistisch ideaal, opvoeden in een tijd van zelfverheerlijking” door professor Jan Derksen.)
Het belang van een veilig gehechte opvoeding
De mens ontwikkelt in de loop van zijn leven een “zelf”. Dit zelf of wel de identiteit van een persoon, wordt voor een belangrijk deel gevormd door invloed van buitenaf, in het bijzonder door invloed van de verzorgende personen. Meestal is het de moeder, die verzorging en veiligheid biedt, ze helpt het kind bij het reguleren van emoties, waardoor de primaire hechting ontstaat. Bij het ontbreken van veiligheid en basale behoeften bevrediging gaat het mis op het gebied van de hechting en spreken we van “onveilige hechting”. Bij een onveilige hechting kunnen in de loop van de ontwikkeling van het kind gedragsproblemen ontstaan.
Een ander belangrijk aspect van de ontwikkeling van een kind is de verkenning van de wereld en de ontdekking van het kind, dat het daarop invloed kan uitoefenen: het zelfgevoel ontwikkelt, wat de grondslag is voor autonomie en onafhankelijkheid. Door voldoende bemoediging, bevestiging en oefening kan het kind uitgroeien tot een zelfstandig individu, waarbij de gehechtheid aan de ouders/opvoeders de basis is van waaruit het kind de wereld durft te verkennen. Op basis van een veilige hechting neemt een kind als vanzelfsprekend de leefregels van de ouders over en vormt het een moraal en een geweten. Het zal zich gedragen in overeenstemming met zijn of haar geweten. Bij een onveilige hechting loopt dit proces veel minder glad en kunnen er hiaten zitten in de gewetensontwikkeling van het kind.
Er is veel verschil in de wijze hoe ouders met hun kinderen omgaan. Sommige kinderen krijgen veel ruimte om zich te ontwikkelen, terwijl andere kinderen strak gehouden worden en zelfs beperkt worden. Er zijn ouders, die hun kind voortdurend complimenteren, terwijl andere ouders hun kind afkraken of hun kind vertellen, dat het nog beter haar of zijn best moet doen. Narcisme ligt bij een kind op de loer als het grootheidsfantasieën ontwikkelt. Die kunnen ontstaan als het kind voortdurend de hemel in wordt geprezen of wanneer er voortdurend gehamerd wordt op presteren. Mensen met grootheidsfantasieën kennen vaak een sterke prestatiemotivatie, ze doen hun best om hun fantasieën uit te laten komen. De behoefte aan bevestiging van iemand met grootheidsfantasieën heeft de kenmerken van verslaving en een verslaving kan een valkuil zijn voor iemand, die in het huwelijk te weinig bevestiging ervaart en elders, buiten het huwelijk, wel bevestiging krijgt. De verleiding ontstaat om dan te kiezen voor de nieuwe comfortabele situatie van erkenning en gratificatie, die men in het eigen huwelijk miste. Scheiding loert om de hoek.
Ik ben belangrijker dan jij …
Uit onderzoek blijkt, dat in onze tijd veel meer mensen narcistisch zijn ingesteld dan vroeger. Dat betekent dat men zichzelf meer centraal stelt, dat men extraverter is, impulsiever, assertiever, agressiever, dat men minder oog heeft voor anderen en de sociale omgeving, wat tot egocentrisme kan leiden. Een egocentrische houding werkt niet in een huwelijk. Een goed huwelijk rust het beste op de pijlers van: God liefhebben boven alles en de naaste als jezelf.
Immers: als je God lief hebt, wil je Zijn geboden houden en één ervan is: je mag niet (zonder heel goede reden) scheiden. Je zult dan je uiterste best doen om je huwelijk in stand te houden, ook al kan dat moeilijk zijn. Je gaat ervan uit, dat het het beste is om bij elkaar te blijven en als huwelijkspartners er iets van te maken. Beide partners hebben een belangrijke rol in de relatie, waarbij volgens de bijbel de man het hoofd is van de vrouw, om haar te dienen (niet om over haar te heersen). Je zorgt voor elkaar. Deze wederzijdse zorg werpt zijn vruchten af. Heb oog voor het belang van de ander (Romeinen). Het is bijna niet mogelijk om in zo’n relatie ongelukkig te zijn, want zodra je je ongelukkig zou voelen wordt er aan gewerkt om dit op te heffen.
Maar waarom gaat het dan toch zo vaak fout in de relatie?
Een reden kan zijn, dat noch de partner noch de ander zich ervan bewust is, dat het niet goed gaat. Er kunnen wrok gedachten ontstaan als één van de partners ontevreden is en dit niet uit. Maar al worden de gevoelens geuit, dan wil dat nog niet zeggen, dat het probleem daardoor is opgelost. Het kan best zijn, dat de partner niet in staat is om het gewraakte gedrag te veranderen. Men komt tot de ontdekking, dat men langs elkaar is gaan leven en geen intimiteit, vriendschap, liefde, plezier enz. meer ervaart. Het kan ook zijn, dat de partner ervan overtuigd is, dat hij of zij geluk moet kunnen ervaren in de relatie en als hij of zij dat niet ervaart, dat dit reden mag zijn om te scheiden. De partner kan tot over de oren verliefd worden op een collega op het werk, die inspeelt op onvervulde wensen. De partner kan ziek worden en niet meer in staat zijn om te voldoen aan de verwachtingen van de partner. Alle redenen van scheiding hebben gemeen, dat men zichzelf belangrijker vindt dan de ander en kiest voor zichzelf. Zo noemt men het vaak: “Ik kies nu voor mezelf” of wel: ik kies voor egoïsme. Het gaat hier niet over redenen als overspel of gewelddadig gedrag door een partner. Dan is scheiding een vorm van zelfbescherming. Men moet weg, omdat men anders ten onder zou gaan.
Hoe kan men relatieproblemen overwinnen?
Als men de bijbelse weg volgt, brengt men de problemen bij God (1 Filippenzen 4). Soms is een gang naar een hulpverlener en/of pastor een oplossing. In de brief aan de Romeinen lezen we, dat ook al willen we goed handelen, het ons van nature niet lukt. “Wie zal mij verlossen?” God zij dank: Jezus Christus. Voor mensen, die hulp zoeken bij Jezus Christus is er dus hulp. Hij stelt ons in staat om de zwakke plekken in ons gedrag te overwinnen, Hij geeft liefde die overwint als we Hem erom vragen. Simplistisch? Nee. Het woord van God brengt ons op die weg. Er zijn daarnaast veel therapieën, huwelijkscursussen, zelfhulpboeken die ondersteuning kunnen bieden bij het huwelijksproces.
Invloed van hechting in de opvoeding
Het is belangrijk om de narcistische tendensen in de opvoeding te beteugelen. Tegenwicht tegen narcisme kan worden geboden door de gehechtheid aan een ouder te versterken, bijvoorbeeld door langer ouderschapsverlof (in Zweden duurt het ouderschapsverlof soms wel anderhalf jaar!). Maar ook een intensief positief contact tussen ouder en kind later is belangrijk al is het in de vorm van quality time. Met een sterkere hechting in de vroege kindertijd neemt de kans toe dat de volwassene later een beter evenwicht ontwikkelt tussen de oriëntatie op het zelf en op de ander. Dus geheel in de richting van het bijbelse ideaal. Derksen schrijft: een versterkte hechting speelt een belangrijke rol in het leren hebben van respect voor anderen en zorgt voor een toenemend besef van de invloed van het eigen geweten op het gedrag.
Een sterke gewetensontwikkeling en sterke oriëntatie op de ander (de partner en de kinderen) voorkomt echtscheiding.
Voor een gezonde ontwikkeling van het kind is de interactie tussen kind en ouder of verzorger van groot belang. De ouder stemt af op het kind en het kind reageert erop. Hier leert het kind het reguleren van emoties. Een baby van een paar weken oud kun je niet verwennen, maar een ouder kind wel. Bij verwenning ontneem je het kind de noodzaak om zelf tot actie over te gaan. Uitstellen van bevrediging en leren houden aan tijdschema’s is van betekenis voor impulscontrole en autonomie later, maar men mag het kind niet te heftig frustreren, omdat dan het stress niveau te hoog oploopt. Dat is niet gezond.
Er moet evenwicht zijn tussen frustratie en stimulatie. In de omgang met de ouders en anderen leert het kind omgaan met emoties, zoals angst en woede. Goed voorbeeld doet goed volgen.
Het vermogen om met emoties om te gaan moet getraind worden.
Het kan mis gaan bij onvoldoende oefening, te grote frustraties, trauma, verkeerd voorbeeld en onvoldoende hechting, wat kan leiden tot persoonlijkheidsstoornissen zoals borderline met heftige stemmingswisselingen, wat later een zwakke basis voor een stabiele relatie blijkt te zijn. Het vermogen om emoties te reguleren bepaalt voor een groot deel de psychische gezondheid en deze houdt verband met het welslagen van een relatie. Laat iemand zich meevoeren door zijn of haar emoties, dan kan het uit de hand lopen. De bijbel leert, dat zelfbeheersing een vrucht is van de heilige Geest.
Hulpverlening
Zijn uw opvoeders tekort geschoten of heeft het leven u sterk benadeeld, treur niet, want er is nog veel te herstellen door u zelf op te voeden tot de persoon, die God in u ziet door de Heilige Geest. Heel veel hulpverleners willen u helpen uw huwelijk in stand te herstellen.
Marrie van der Feen
Foto: Mieke Wijnen
