Uitleg van de Bijbel is niet eenvoudig. Dat komt ook omdat het breed begrip vereist en er voorwaarden bestaan: uitlegregels. Dat is het onderwerp van het vakgebied Hermeneutiek in de Theologie. Maar wat zijn die regels en wat is de geschiedenis ervan?
Arie Zwiep behandelt dat in zijn boek ‘Tussen tekst en lezer’. Hoe doet hij dat?
Bijbeluitleg
De Bijbel is geen gemakkelijk boek. Wie zich erop toelegt het te begrijpen ontdekt al snel dat daarvoor regels gelden. Zo ontstond het vakgebied van de Bijbelse Hermeneutiek. Het ging aanvankelijk om het verkrijgen van de algemeen geaccepteerde kerkelijke uitleg. Dat kreeg ook snel een nare bijwerking: het werd gebruikt om tegenstanders de mond te snoeren en andersgelovigen in het ongelijk te stellen. Door de Renaissance en de Verlichting kreeg Hermeneutiek een wetenschappelijke benadering en ging het steeds meer om het objectief bepalen van de uitleg ter afbakening en om onwetenschappelijke interpretatie tegen te gaan. Het werd steeds meer het aandachtsgebied van geleerden en het alleenrecht van de kerkelijke autoriteiten verdween. Bijbelse Hermeneutiek is een hulpwetenschap geworden ten dienste van Bijbelexegese. Tegenwoordig is het ook een algemene wetenschap voor de uitleg van seculiere teksten.
Boekanalyse
De auteur is Nieuwtestamenticus verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij zag de behoefte naar een historische inleiding in de Bijbelse Hermeneutiek. Twee vragen staan centraal: Kun je gewoon alles uit de Bijbel halen en wat is daarover van het verleden te leren? Dit omvangrijke terrein heeft geresulteerd in twee boeken. Deel 1 (deze recensie) gaat over de 1ste tot halverwege de 19de eeuw. Deel 2 gaat over de 20ste en 21ste eeuw. Na een inleiding behandelt Zwiep het onderwerp chronologisch (kerkgeschiedenis) in 11 hoofdstukken. Elk afgesloten met conclusies en bevindingen. De meeste aandacht gaat naar Joodse exegese, de Middeleeuwen en allegorese. Voetnoten geven toelichting, maar vooral bronvermeldingen. Het boek is uitgerust met alle nodige hulpmiddelen, zoals een uitgebreide lijst met uitleg van afkortingen, zoekregisters (Bijbeltekstverwijzingen en personen).
Ontwikkelingsoverzicht
Zwiep behandelt ontstaan en impact van vergeestelijking (veronderstelde diepere betekenis: allegorie) van oude teksten dat vanuit heidendom voortkwam en de latere omslag naar de historisch-kritische uitleg. Hij noemt de belangrijkste stromingen en vooral hoofdpersonen die hierbij een sleutelrol speelden.
Evaluatie
Zwiep heeft een goed toegankelijk, vlot lezend boek geschreven over dit belangrijke onderwerp dat helaas vaker negatieve dan opbouwende gevolgen had. Zwiep blijft echter hoofdzakelijk bij geschiedschrijving. Hij is weinig beoordelend en laat het aan de lezer om er uit te halen wat voor die nuttig kan zijn. Ook blijft het verband met inspiratie door de Heilige Geest, hoewel het wel genoemd wordt, op de zijlijn, terwijl allegorese en rationalisme veel aandacht krijgen. Dat zegt iets over Bijbelse Hermeneutiek (vooral ‘mensenwerk’). In dit boek komen nogal wat lange teksten voor in buitenlandse talen, zoals Duits, Engels en Latijn. Dit boek is een aanrader.
Zwiep, A., Tussen tekst en lezer. Een historische inleiding in de Bijbel Hermeneutiek. 4de druk. 2017, VU University Press, Amsterdam, 453 pagina’s, € 40,95, ISBN: 9789086593422.
