In de dynamische wereld van de oudheid werd er gedacht dat lichamelijke elementen een bepaalde bijzondere kracht bezaten. Bijna overal geloofde men dat speeksel, bloed (vooral menstruatiebloed), urine, uitwerpselen, nagels, haren en dergelijke grote genezende kracht bezaten. Er gold een grote zorgzaamheid in het gebruik van deze krachten.
Volgens het bijgeloof van de oudheid was dus ook speeksel bijzonder krachtig en kon dit worden gebruikt zowel om goed als om kwaad te doen. Algemeen dachten de volken rondom Israël dat het speeksel dat de mens verliet, de ziel van de mens in zich droeg. Er was kracht verbonden aan het speeksel. Volgens de historici Tacitus (±56–117) en Suetonius (69–140) werd het speeksel van keizer Vespasianus (69–79) op die manier voor medische doeleinden gebruikt.
Dit soort gedachten vinden we niet alleen bij de heidenen. Ook het Jodendom schrijft aan speeksel belangrijke medische functies toe. Oogproblemen zouden bijvoorbeeld te verhelpen zijn door speeksel op het betreffende oog te spugen: ‘Het speeksel van de eerstgeborene van een vader geneest [van oogziekten].’ Ook op andere zieke lichaamsdelen is het, volgens het Jodendom, mogelijk speeksel te spugen zodat er genezing kan optreden. Door de frequente toepassing van speeksel als magisch ritueel bij genezing riepen rabbijnen later dit gebruik van speeksel bij ziekte een halt toe.
Jezus en speeksel
In de evangeliën vernemen we dat Jezus drie keer speeksel bij een zieke gebruikt. In de eerste situatie gaat het om een doofstomme die bij Jezus wordt gebracht. Jezus neemt deze persoon terzijde, steekt zijn vingers in de oren van de doofstomme, spuugt vervolgens en raakt dan de tong van de man aan (Mc 7:33).
De tweede gebeurtenis waar Jezus speeksel gebruikt, vinden we kort daarna in hetzelfde bijbelboek (8:22-26). Ook deze keer neemt Jezus de persoon terzijde. Dit is vermeldenswaardig, aangezien het terzijde nemen alleen gebeurt bij de eerdergenoemde doofstomme en deze blinde. Als Jezus de man aan de hand heeft genomen en buiten het dorp heeft gebracht, spuugt Hij in de ogen van de blinde. Vervolgens legt Hij hem de handen op en vraagt Hij: ‘Zie je iets?’
Ten slotte vernemen we in het evangelie van Johannes dat Jezus voor een derde keer speeksel gebruikt bij een genezing. Het gaat eveneens om een blinde. Jezus ontmoet deze blinde in Jeruzalem (Jh 9:1-7). Bij deze situatie neemt Hij de zieke niet terzijde. Hij spuugt daarentegen op de grond, maakt met het speeksel wat modder en strijkt dit op de ogen van de blinde (vs5). Waarom kiest Jezus ervoor om dit te doen?
Vier verklaringen
In het verleden werden verschillende antwoorden op de vraag gegeven waarom Jezus bij drie genezingen speeksel gebruikt. De meest gehoorde antwoorden zijn: (1) het speeksel heeft een medische functie; (2) Jezus volgt het volksgeloof en hoopt er geloof mee op te wekken bij de zieke; (3) Jezus gebruikt het speeksel om het fysieke contact te benadrukken; en (4) het speeksel verwijst symbolisch naar een diepere geestelijke waarheid. We zullen deze antwoorden één voor één bespreken.
1. Speeksel als medicijn
Als het speeksel diende als medisch hulpmiddel, zou het bij de doofstomme de mondholte bevochtigen, waardoor deze beter kon slikken, spreken, smaken en ruiken. Ook bevat speeksel histatine (eiwit) dat een antimicrobiële en antischimmel werking heeft en de bacteriële proteasen afremt. Toch blijft het de vraag in hoeverre deze medische aspecten daadwerkelijk van belang zijn in de genezing die Jezus verricht. Van een echte medicinale behandeling lijkt geen sprake te zijn. Jezus raakt met zijn speeksel slechts de tong van de doofstomme aan. Hierbij is te denken aan een kleine hoeveelheid en geen kom vol met speeksel. Bovendien zal het contact met het speeksel veel te kortstondig zijn geweest om een medisch verklaarbaar effect te hebben.
2. Speeksel als magische kracht
Een tweede mogelijkheid is dat Jezus het speeksel toepast omdat er in het volksgeloof van zijn tijd magische krachten aan speeksel worden toegeschreven. Jezus gaat dan uiterlijk mee met het bijgeloof van die dagen. Hiermee maakt Jezus de zieke dan attent dat hij gaat genezen. Doordat Jezus speeksel uit zijn eigen mond neemt en dit gebruikt om de tong van de doofstomme of de ogen van de blinden aan te raken, verwacht de zieke genezing door Jezus’ kracht. Door het gebruik van het speeksel wil Jezus de aandacht van de zieke op Hem richten, wat is te vergelijken met de aanraking van een zieke door Jezus’ hand.
Een duidelijk voorbeeld hiervan zien onderzoekers in de genezing van de blindgeborene. Johannes merkt in zijn evangelie op: ‘Na deze woorden spuwde Jezus op de grond. Met het speeksel maakte Hij wat modder, Hij streek die op de ogen van de blinde’ (Jh 9:6). Dit gebeuren roept associaties op met de Griekse god van de genezing: Asclepios. In een inscriptie vernemen we hoe Asclepios een blinde met één oog geneest. Hij vormt hiervoor uit klei een ‘oogbal’ en plaatst die in de lege oogholte, waarna de blinde weer kan zien.
Toch roept deze verklaring vragen op als we beseffen dat de vroege christenen zich negatief uitlieten over de magie in hun tijd. In hoeverre is het trouwens mogelijk om bij deze uitleg het geloof van de zieke volledig op God gericht te laten zijn? Wie in de voetsporen van het volksgeloof treedt, richt de aandacht veeleer op de afgoden en het geloof in natuurkrachten dan op de ware God van Israël. Zowel het Nieuwe als het Oude Testament wijst dit soort syncretisme af.
3. Speeksel als liefdevol fysiek contact
Als derde mogelijkheid benadrukken uitleggers dat het speeksel een fysiek contact creëert tussen Jezus en de zieke. Door dit contact toont Jezus zijn barmhartigheid aan de zieke. Bij de doofstomme kan dit van belang zijn, aangezien hij niet kan horen wat Jezus zegt.
Toch komt deze vorm van fysiek contact zoeken vreemd over. Het aanraken van een ander met je eigen speeksel kent in het algemeen niet de betekenis van een liefdevolle genegenheid. Zo ziet de Bijbel het spugen van een mens telkens als negatief, onrein, vernederend en oneervol: ‘Als zo’n man iemand die rein is bespuwt, moet deze zijn kleren en zichzelf met water wassen en blijft hij tot de avond onrein’ (Lv 15:8; vgl. Nm 12:14), ‘Van afschuw deinzen ze terug voor mij en niets weerhoudt hen mij in het gezicht te spuwen’ (Jb 30:10), ‘Ik heb mijn rug blootgesteld aan mijn folteraars, wie Mij de baard uittrokken, bood Ik mijn wangen aan. Ik heb mijn gezicht niet verborgen toen ze Mij beschimpten en bespuwden’ (Js 50:6).
Er is geen enkel voorbeeld uit het Oude Testament te noemen waar het spugen positief wordt geduid. Dit negatieve element komt ook naar voren in de bespuging die Jezus in zijn lijdensweek moet doorstaan
Er is geen enkel voorbeeld uit het Oude Testament te noemen waar het spugen positief wordt geduid. Dit negatieve element komt ook naar voren in de bespuging die Jezus in zijn lijdensweek moet doorstaan (Mt 26:67; 27:30) en bij de Galaten die Paulus juist niet hadden veracht of bespuugd (G l4:14̄).
4. Speeksel als symbolische daad
Een vierde mogelijkheid is om in het speeksel een diepere symbolische betekenis te zien. De kerkvader Ambrosius van Milaan (339–397) ziet het speeksel bij de blinde in Marcus 8:22 zo als een prototype van de waterdoop. Verder zijn er meerdere kerkvaders die in Jezus’ keuze om bij de blindgeborene speeksel en klei te vermengen, een symbolische verwijzing zien naar de schepping van Adam.
Volgens de Septuaginta en de Dode Zeerollen formeerde Jahweh Adam in Genesis 2:7 namelijk niet uit ‘stof’ (Hebr.‘āfār / Gr. chous), maar uit ‘klei’ (Hebr. chōmer / Gr. pēlos). Die gedachte sluit verder aan bij de illustratie van de profeet Jeremia, dat Jahweh de Pottenbakker is die de mens als klei formeert (Jr 18:6; vgl. Js 29:16; 45:9; Jb 10:9; 33:6; Rm 9:21). Zoals God de mens in het verleden formeerde, formeert Jezus nu nieuwe ogen voor de blindgeborene.
Deze relatie tussen de genezing van de blindgeborene en het scheppingsverhaal in het Oude Testament is nog te onderbouwen door de verwijzingen naar de dag, de nacht en het licht, die in beide teksten voorkomen (Jh 9:4-5; Gn 1:1-3).
Spreken van God
Een andere mogelijkheid is om in het speeksel een verwijzing te zien naar het spreken van God. John Bligh kiest voor deze interpretatie en verwijst naar Deuteronomium 8:3b:‘Zo maakte Hij u duidelijk dat een mens niet leeft van brood alleen, maar van alles wat de mond van Jahweh voortbrengt.’ Het nadeel bij deze gedachte is dat speeksel nergens in relatie wordt gebracht met het spreken van God.
Bij de bovengenoemde symbolische verklaringen komen dezelfde moeilijkheden naar boven als bij de eerdere verklaringen: speeksel kent doorgaans in de Bijbel een negatieve betekenis. Het ligt daarmee niet voor de hand om in het speeksel een verwijzing te zien naar positieve zegeningen, zoals bijvoorbeeld de water- doop of het scheppen van iets nieuws.
Conclusie
Concluderend stellen we vast dat de bovenstaande verklaringen een onvoldoende bevredigend antwoord geven op de vraag naar het gebruik van speeksel door Jezus. Daarbij beseffen wij dat het voor ons een raadsel blijft waarom Jezus het speeksel gebruikt bij bepaalde gebeurtenissen. Een verklaring voor het gebruik van speeksel blijft daarmee een uitdaging.
